His actis, aliud Genitor secum ipse volutat :
Juturnamque parat fratris dimittere ab armis.
Dicuntur geminæ pestes cognomine Diræ,
Quas et Tartaream Nox intempesta Megæram
Uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit
Serpentum spiris, ventosasque addidit alas.
Hæ Jovis ad solium, sævique in limine regis,
Apparent, acuuntque metum mortalibus ægris,
Si quando letum horrificum morbosque Deum rex
Molitur, meritas aut bello territat urbes.

845

850

Harum unam celerem demisit ab æthere summo
Jupiter, inque omen Juturnæ occurrere jussit.
Illa volat, celerique ad terram turbine fertur :
Non secus, ac nervo per nubem impulsa sagitta;

855

Armatam sævi Parthus quam felle veneni,

aliud secum, et meditatur deducere Juturnam a pugna fratris. Dicuntur esse duæ pestes, nomine Diræ; quas, et infernam Megæram, Nox profunda edidit uno et codem partu, et implicuit similibus nexibus anguium, et applicuit eis alas celeres. Hæ adsunt ante solium Jovis et in vestibulo severi illius regis, et excitant timores miseris hominibus; si aliquando rex Deorum parat horribilem necem ac morbos, aut terret bello urbes quæ id meruerunt. Jupiter mittit ex alto cælo unam illarum velocem, et imperavit offerri Juturnæ quasi portentum. Illa Dira volat et labitur in terras veloci impetu: non aliter ac sagitta per aërem immissa nervo, quam Par

sa

pugnam aspicere hanc oculis, non fædera possum. Jo. Schraderum conjicere video: et vultum lætata retorsit.-843. His dictis Goth. tert. secumque volutat Dorvill.-844. fratri Hugen. demittere quatuor apud Burm. descendere Goth. tert.-847. Unum Leid. reduxit Hugen.-849. Hæc, aberratur. voque Leid. et Par. ad limina alter Menag. Oudart. Parrhas.-851. horrificos morb. Goth. pr.-852. meritasque Parrhas. ac bello Gud.-853. demittit editum ubique, quantum video, ante Commelin., qui primus demisit e Palat. edidit, cui Pier. et Nic. Heinsii codd. astipulati sunt. In nonnullis dimisit : pr. Moret. dimittit: tandem pr. Hamburg. summo demisit Olympo.-856. α nerva Exc. Burm. a verno Montalb.-857. Armatus Sprot. a m. sec. Armavit Goth. sec. quam Parthus Parrhas. Malim Codicem aliquem pro Parthus meliorem dare lectionem; nam illud vitiosum utique esse arbitror: quid enim Parthus, Parthus sive Cydon, aut gravitatis aut suavitatis habeat? Non

NOTÆ

845 Cognomine Dire] Apud Inferos Furia, in medio Harpyiæ: in cœlo Diræ et Jovis canes dictæ, Æn. III. 211. Et vero cum Virgilius ait eas esse duas numero, eodemque cum Megæra Furia partu editas, innuit Diras ipsas, esse Furias alias duas, Delph. et Var. Clas.

Tisiphonen, et Alecto, Æn. VI. 572. Noctis et Acherontis dicuntur filiæ." 846 Nox intempesta] Obscura, media, ad agendum intempestiva, Æn. 111. 587.

857 Felle veneni] Veneno amaro: aut felle venenato.

Virg.

4 S

Parthus, sive Cydon, telum immedicabile, torsit ;
Stridens et celeres incognita transilit umbras.
Talis se sata Nocte tulit, terrasque petivit.
Postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni :
Alitis in parvæ subitam collecta figuram,
Quæ quondam in bustis, aut culminibus desertis

860

thus sive Cydon conjecit imbutam felle diri veneni, ut sit jaculum immedicabile, trajicit stridens et improvisa leves umbras. Filia Noctis talis intulit se, et adivit terras. Quando cernit exercitum Trojanum et exercitum Turni, statim contracta in formam parvæ avis, quæ aliquando nocte manens in sepulcris aut in tectis deser

ignoro, tales iterationes et alliterationes occurrere apud poëtas, ipsum Homerum et Virgilium; sed ubique vim aliquam habent, aut addunt aliquid tanquam pro compendio vel cumulo v. c. Ecl. VIII, 55 sit Tityrus Orpheus, Orpheus in sylvis, inter delphinas Arion. at h. 1. nihil ejusmodi video. Aut genus ponendum erat, ut individua vel formæ sequerentur: aut utrumque iterandum, ut v. c. Iliad. X, 127. 128. Latet, arbitror, epitheton seu Parthi in sq. versu, seu fellis: v. c. Armatam sævi fallax quam etc. aut simile quid. Nisi ultima poëtæ manus versui deest: quod probabile fit. Waddelium nunc video Animadv. Crit. p. 39 conjecisse Arcu sive Cydon: vel, Partho sive Cydon, h. in Parthum; prius ferri possit. Jo. Schrader. autem Obss. 1, 2, p. 17 Armatam sævo patrii quam felle veneni, ingeniose sed parum probabiliter.858. seu Cydon Oudart., male. cf. Ecl. x, 59. medicabile idem.-859. auras nonnullos legisse testatur Servius, qui rem male expedit de umbra sagittæ. Immo, ad majorem phantasmatis horrorem pro auris exquisitius dixit umbras, h. e. nigrum aërem, quem transvolat sagitta: hinc celeres umbræ, ut celeres auræ, quæ celeriter transmittunt telum. Vix tamen Maro, si carmen emendasset, ter eadem voce usurus fuisset 853.855. 859. 860. Non Talem, sed Talis, ut toties vidimus in voce ferre se pro incedere, v. c. VII, 492.-861. acies venit I. pr. Moret., quod non displicebat Heinsio, 862. in prave Waddel. conj. apud Burm., prave utique etsi sic lectum in Parrhas., idque receptum a Cuninghamo; nam usus sermonis non ita fert. Jo. Schrader. tentabat: in ravæ, raucæ, furve. Miror neminem incidisse in inauspicatam avem parram. subitam figuram Rom. et plerique alii Pier., et Heinsianis Mentel., et secundum Burm. fere omnes: receptum ab Heinsio: vulgo, subito collecta figuram. Porro subito conversa Medic. Pierii, et Mediceus princeps: subitam conversa figuram. Sed collecta, quod ubique editum, copiose defendit et illustravit Heins. Conf, sup. 491, et x, 412, et multo magis de angue Ge. 11, 154 et al. Est autem ratio hæc formam contrahendi, diversa a nota illa Homerica, qua Somnus avi non assimilat se specie, sed avis more ac ritu in arbore sedet Iliad. E, 290.-863. in abest apud Marium Plotium de metris:

NOTE

858 Parthus, &c.] Parthi sagittandi arte nobiles, Ecl. 1. 62. Cydon] Incola urbis, quæ Cydon ipsa quoque dicta est, in Creta sive Candia insula, Ecl. x. 59.

862 Alitis in parvæ, &c.] Noctua ab interpretibus intelligitur: quia 864. dicitur nocte sedens: tum quia minor

:

est quam bubo, unde parva: tum quia deserta loca incolit, bubo frequenter urbana ædificia. Et licet noctua Atheniensibus boni ominis haberetur; omen erat in volatu faustum, non in cantu: at hic, 'canit importuna.... Fertque refertque sonans.' De bustis, Æn. Iv. 494.

Nocte sedens, serum canit importuna per umbras;
Hanc versa in faciem, Turni se pestis ob ora
Fertque refertque sonans, clypeumque everberat alis.
Illi membra novus solvit formidine torpor;
Arrectæque horrore comæ, et vox faucibus hæsit.
At, procul ut Diræ stridorem agnovit et alas,
Infelix crines scindit Juturna solutos,
Unguibus ora soror fædans, et pectora pugnis;
Quid nunc te tua, Turne, potest germana juvare?
Aut quid jam duræ superat mihi? qua tibi lucem
Arte morer? talin' possum me opponere monstro?
Jam jam linquo acies. Ne me terrete timentem,
Obscenæ volucres; alarum verbera nosco,
Letalemque sonum; nec fallunt jussa superba

865

870

875

tis, sero canit ingrata per tenebras; Dira mutata hanc in speciem, fert ac refert se stridens circa vultum Turni, et ferit alis clypeum ejus. Novus torpor debilitat ipsi membra timore ; et capilli subrecti sunt horrore, et vox stetit in gutture. At misera Juturna, quando procul animadvertit stridorem et volatum Diræ, lacerat capillos sparsos, turpans vultum unguibus et pectus planctu, quia erat soror, aitque: O Turne, quomodo tua soror potest jam succurrere tibi? aut quid jam restat infelici mihi? quo artificio producam tibi vitam? an possum objicere me tali portento? nunc nunc desero exercitum. Ne terreatis me jam timentem, o infaustæ aves: cognosco verbera alarum vestrarum et sonitum mortiferum; nec dura im

ibidem: et culminibus. Bigot. aut cumulantibus aris.-864. sævum canit in lib. apud Pier. Etiam serum Servius exponit triste, luctiferum, perperam. Est: sera nocte ; νύκτερον ἀείδει Aratus. per umbram Menag. pr. cum parte Pier.-865. versam Medic. a m. sec. et Leid. se Turni Goth. tert. ob ora Heins. emendavit e Romano, Moret. et Leid. cum Arusiano Messio (accedit Donatus): idque diserte illustravit. Vulgg. ad ora. in ora Medic. et Goth. tert.-866. fertque refertque volans, pr. Hamb. reverberat Medic. Pierii, Parrhas, et ed. pr. Burm.-867. Olli Bigot. novos Medic. et Mentel. pr., uterque a pr. m. solvat alter Menag., vel subito pr. Hamb.-868. errore pr. Hamb. hæret idem a m. sec.-870. crines solvit Dorvill. scindit crines Rom. -873. duræ repositum ab Heinsio, auctoritate Romani, tum Medic. reliquorumque vetustiorum omnium. Sicque Servius: duræ, immiti, quæ posset fratrem cernere tot laboribus subditum. Locum ante oculos habuisse putatur Statius XII Theb. 214. 215. Vulgo editum: misera. Fateor hoc lenius, etiam ad sensum mollius, videri; etsi alterum illud doctius est. dira Goth. tert.-874. moror sec. Rottend. et Erf. tali non possum tres apud Burm. et Erf. me deest Leid. tali me possum Zulich.-875. Nam jam Leid. trementem Oudart. 876. dirarum verbera nosco Schol. Cruqu. ad Horat. 1 Od. 2. -877. fallant a m. pr. Zulich.-878. Magnanima Gud. Hoc pro Ven. et sec.

NOTE

876 Obscenæ volucres] Funestæ et mali ominis, Æn. 111. 262.

Magnanimi Jovis. Hæc pro virginitate reponit !
Quo vitam dedit æternam ? cur mortis ademta est
Conditio? possem tantos finire dolores
Nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras.
Immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum
Te sine, frater, erit? O quæ satis alta dehiscat
Terra mihi, Manesque Deam demittat ad imos?
Tantum effata, caput glauco contexit amictu
Multa gemens, et se fluvio Dea condidit alto.
Æneas instat contra, telumque coruscat
Ingens arboreum, et sævo sic pectore fatur :

880

885

peria magni Jovis decipiunt me. An reddit ista mihi pro virginitate erepta? cur dedit mihi vitam perpetuam? cur ablata est mihi lex moriendi? jam certe possem terminare tantos dolores, et ire socia fratri misero inter umbras, si ego nunc essem mortalis. Nihil quicquam meorum bonorum jucundum erit mihi absque te, o frater. O quæ terra satis profunda aperietur mihi, et detrudet me Divam ad infimas umbras! Eo usque locuta, Dea texit caput viridi velamine, gemens valde, et immisit se in profundum flumen. Contra Æneas urget, et quassat hastam magnam, arboream; et sic loquitur duro animo: Quæ jam deinceps est mora? aut quid jam revolvis, o

Moret. cum Parrhas.-879. Cur vitam aliquot Pier. Quid vitam alter Hamb. Quo vitam æternam dedit, et cur Medic. Pierii. cui mortis Oudart. a m. sec. -880. possim Medic. ut possem Leid. et Zulich. cum Goth. tert. et Erf. labores pr. Hamb. sec. Moret. et Exc. Burm., idque receptum a Cuninghamo e Ms. Bæcleri.---881. sub umbras Medic. Pierii, pr. Hamb. duo Rottend. Ven. et Gud, pro var. lect., quod et ipse præferam.-882. Jam mortalis ego haud q. vett. edd. et multi codd., ut distinguant post ego, alii post haud quicquam. Sed jam Ald. pr. emendatum dedit: Immortalis ego? Sicque Rom. aliique Pier. Malim tamen per exclamationem: Me miseram! Immortalis ego! Tum haud q. vett. edd., etiam Aldd. et hinc ductæ. Etiam sic Priscian. lib. XIV. haud mihi quicquam ed. Ven. et Mediol. et Goth. pr. Prima mutavit Commelin. e Pal. aut Cuningham. id sublatum esse volebat.-883. O qua Leid. quam Gud. a m. pr. quo Leid. alius. satis una Ven. satis ima, quod etiam Rom. habet, lectum vulgo ante Heins., qui alta e præstantioribus dedit.-884. dimittat multi ap. Burm.-885. detexit Zulich.; an prætexit? inquit Burm. 886. et fluvio se condit in alto Leid. et Reg.---888. Ingemens a m. pr. Medic. arboreum: Jo. Schrader. tentabat roboreum. Adeo poëtæ nihil novare licet.-889. Qui Leid. relaxas

NOTE

878 Pro virginitate] Quam Juturnæ rapuerat Jupiter, 140.

884 Manes] Inferos, Æn. vI. 743. 885 Glauco amictu] Ex colore aquarum, quibus præerat Nais Juturna, 139.

886 Fluvio] Tybri: unde in lacum suum, qui influit in Tybrim, facilis fuit via, 139.

887 Coruscat] Active. Æn. v. 642.

Quæ nunc deinde mora est? aut quid jam, Turne, retractas?
Non cursu, sævis certandum est cominus armis.
Verte omnes tete in facies; et contrahe, quicquid
Sive animis, sive arte vales; opta ardua pennis
Astra sequi, clausumve cava te condere terra.
Ille caput quassans: Non me tua fervida terrent
Dicta, ferox; Di me terrent, et Jupiter hostis.
Nec plura effatus; saxum circumspicit ingens,
Saxum antiquum, ingens, campo quod forte jacebat,
Limes agro positus, litem ut discerneret arvis ;
Vix illud lecti bis sex cervice subirent,
Qualia nunc hominum producit corpora tellus ;
Ille manu raptum trepida torquebat in hostem,

890

895

900

Turne? non pugnandum est cursu, sed propius duris armis: muta te in omnes formas, et collige quicquid potes sive virtute sive dolo: opta adire alis alta sidera, et occultare te abstrusum cava tellure. Ille Turnus commovens caput ait: Dure hostis, tua superba verba non terrent me: Dii, et Jupiter adversus, me terrent. Nec locutus plura, aspicit magnum saxum: saxum magnum, vetus, quod forte jacebat campo, constitutus limes agri, ut dirimeret lites agrorum. Duodecim electi viri difficile sufferrent illud collo, tales, qualia sunt corpora hominum, quæ terra jam profert. Ille heros assurgens altius et impulsus cursu, mittebat in hostem hoc

Bigot., male. retractare eleganter, recusare, tergiversari, detrectare.-890. est post certandum omittit Ms. Coll. Jesu, et ex eo Wakef. 892. armis Ven. animis aut arte ed. pr. Burmann. apta ardua Gud. a m. sec. pinnis ed. Junt. pugnis alter Hamb.-893. clausumque vulgo. clausumve Menag. pr., recte. accedit Ms. Coll. Jesu. te credere Oudart.-895. ferox hostis jungit Servius, seu quisquis laciniam hanc attexuit, adeoque jungit: ferox Di me t., perperam. ferox, o Ænea.-897. Deerat versus Parrhas. Mox campo qui (scil. limes) ubique editum ante Heinsium, idque eleganter, sicque pars codd. cum Goth. pr. Recepit tamen Heinsius quod e Medic. a m. sec. (erat a prima sigla q.) aliisque suis et Pier., scilicet idem mutaturus hoc in istud, si alterum reperisset.-898. Limes agri invenit nescio in quibus Pier., sicque ed. pr. Videtur sic variari oratio post antecedens campo. agros Leid. agris cod. Barthii, quod insuave sequente statim arvis. positum Parrhas, decerneret duo Moret. arvi Hugen. et Goth. pr.-899. Vix illum Medic. et Ven. levarent Leid. moverent Goth. tert. Intulit e Virgilio bis senos viros in Homerum, loco duo

NOTÆ

898 Limes...litem ut, &c.] Limes dictus est, saxum vel via lima, hoc est obliqua, transversa, discernendis agris constituta. Hinc lis dicta creditur a limite, quod primæ lites et contentiones de limitibus fuerint. Alia tamen litis etyma affert Vossius.

899 Bis sex, &c.] Locus ex duobus

Homericis expressus: Iliad. v. 302. ubi Diomedes saxum in Æneam immittit, quale vix duo temporis Homerici homines efferrent. Iliad. xxΙ. 405. ubi Minerva saxo Martem percutit, qui agris limes erat positus. Quam indiligenter Virgilius id Turno tribuerit, diximus supra 798.