Sustinet, et fata imponit diversa duorum;
Quem damnet labor, et quo vergat pondere letum.
Emicat hic, impune putans, et corpore toto
Alte sublatum consurgit Turnus in ensem,
Et ferit. Exclamant Troës trepidique Latini,
Arrectæque amborum acies. At perfidus ensis
Frangitur, in medioque ardentem deserit ictu:
Ni fuga subsidio subeat. Fugit ocyor Euro,
Ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.
Fama est, præcipitem, cum prima in prælia junctos
Conscendebat equos, patrio mucrone relicto,
Dum trepidat, ferrum aurigæ rapuisse Metisci;

730

735

videat, cui labor male succedat, aut quo pondere mors inclinet. Tunc Turnus exilit, et toto corpore exsurgit in gladium alte erectum, existimans id futurum impunitum, et ferit Æneam. Trojani et turbidi Latini clamant, et amborum exercitus suspensi. Sed gladius infidus rumpitur, et deserit ferventem in medio ictu, nisi fuga succedat in auxilium. Fugit velocior Euro, quando vidit manubrium incognitum, et manum exarmatam. Fama perhibet, Turnum inconsultum, cum conscenderet equos jugatos ad primum certamen, dum properat, omisso gladio paterno, sumsisse gladium

-727. aut quo complures scripti Heins., tum Parrbas. et Goth. sec. ac tert. Possunt hi videri ad Servii exemplum interpretationem instituisse, sicque edidit Cuninghamus ex Huls. et Nonio p. 177, laudato Castalione Obss. Dec. III, 9. Monet tamen esse hoc durissimum, quod, in Quem damnet sub stituendum sit voti; quodque labor sit virtus, quæ alterum victorem reddat. Nescio, an procedat, si quis rò labor sic sumat: Quem damnet, labor est Jovi, laborat Jupiter, dubitat, deliberat, Quem damnet (leto) et quo etc. Sed vid. Not.-728. hac Montalb. hoc Dorvill. a m. sec. impune micans Zulich. corpore tanto Sprot.-731. acies amborum Bigot.; idem cum multis ac, etiam Goth. sec. et. 732. que aberat sec. Hamb. in medio tardentem Medic. a m. pr. ictum Rom. et aliquot Pier. Post hunc versum in Zulichemio sequebatur versus imperfectus: Quid superest? Vidit scilicet aliquis, hic deesse aliquid sententiæ explendæ. vide Notam.-733. ocior aura Sprot.734. inertem Leid., perpetua varietas.-735. cum primum tres Burm. et aliquot

NOTÆ

XXII. 209. ubi Jupiter Hectoris et Achillis fata lancibus imponit. Is autem morti destinatus putatur, cujus fatum præponderat, et magis ad terram accedit. Examen, filum est, sive lingula in medio bilancis pendula; cujus momentis judicatur, quo pondus vergat.

727 Quem damnet labor] Juxta Scaligerum: 'a quo labor frustra suscipiatur.' Juxta alios, 'quem labor in

felix addicat morti.' Juxta alios, 'quem felix labor damnet votis, obnoxium reddat votis exsolvendis: quomodo Ecl. v. 80. 'damnabis tu quoque votis.' Ceteri nugantur.

733 Euro] Vento orientali, Ge. 1. 371.

736 Patrio mucrone] Quem Dauno, Turni patri, Vulcanus fecerat, supra 90.

737 Trepidat] Properat, Æn. ix. 114.

Idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,
Suffecit; postquam arma Dei ad Vulcania ventum,
Mortalis mucro, glacies ceu futilis, ictu
Dissiluit; fulva resplendent fragmina arena.
Ergo amens diversa fuga petit æquora Turnus;
Et nunc huc, inde huc incertos implicat orbes.
Undique enim densa Teucri inclusere corona;
Atque hinc vasta palus, hinc ardua mœnia cingunt.

Nec minus Æneas, quanquam tardata sagitta
Interdum genua impediunt, cursumque recusant,
Insequitur, trepidique pedem pede fervidus urget:
Inclusum veluti si quando flumine nactus

Cervum, aut puniceæ septum formidine pennæ,

740

745

750

aurigæ sui Metisci. Is quidem diu sufficiens fuit, dum Trojani objiciebant ipsi terga fugientia: sed quando ventum est ad arma Dei Vulcani, gladius mortali manu factus fractus est ictu, veluti glacies fragilis: fragmina relucent in fulva arena. Itaque Turnus attonitus adit fugiens campos remotos: et miscet dubios circuitus, nunc huc, deinde illuc. Nam Trojani undique cinxerunt eum spissa multitudine, et hinc magna palus, hinc alti muri sepiunt. Æneas non segnius persequitur, et ardens tangit pede pedem timentis: quamvis aliquando genua Æneæ impediant et negent cursum, vulnere sagittæ remorante. Quemadmodum canis venaticus, cum aliquando reperit cervum deprehensum in fluvio, aut circumdatum formidine

............

Pier.-738. Jamque diu sec. Moret. et Montalb. Teucris Leid.-739. ventum est nonnulli scripti et editi cum trinis Goth. et Erf.-740. Fatalis Ven. gl. cui Rom. et aliquot Pier. fusilis Leid.-741. resplendet fragmen Rom. cum aliis Pier., tum Medic. a m. sec. aliique Heins. cum ed. pr. Burm., quod exilius esset. Heinsius tamen subtilitatem captat et conj. resplendent fragmen; ut crepitabant bractea excudebat sup. vI, 209. respondent Goth. tert. resplendunt Dorvill. resplendet lumina Zulich. resplendent agmina Ven.742. æquore Leid.-743. Nunc huc atque huc alter Menag. nunc huc Ven. deinde huc Oudart. Sprot. et pr. Hamb. cum binis Goth. nunc hunc inde illuc Dorvill. a m. sec. 744. Teucri densa Goth. tert. incl. caterva Goth. tert.745. mænia spargunt Menag. pr.-746. tardante sagitta plerique libri, etiam Medic. a m. pr. et vett. edd. ante Dan. Heinsium, qui primus tardata sc. genua, sagitta s. vulnere: quod ex Rom. et aliis notaverat Pierins. turbata Montalb.-748. instat pro urget, ex Arusiano Messio laudat et illustrat Heins. conf. sup. VIII, 433. 434.-749. in fiumine vulgg. ante Heins. unde prava erat nata interpretatio, ac si cervus in flumine natans mille vias fugeret, atqui erat ille ripa territus alta: quo minus in amnem se dejiceret.-750. captum Goth.

Venator cursu, canis et latratibus, instat;
Ille autem, insidiis et ripa territus alta,
Mille fugit refugitque vias: at vividus Umber
Hæret hians, jam jamque tenet, similisque tenenti
Increpuit malis, morsuque elusus inani est.
Tum vero exoritur clamor: ripæque lacusque
Responsant circa, et cœlum tonat omne tumultu.
Ille simul fugiens, Rutulos simul increpat omnes,
Nomine quemque vocans, notumque efflagitat ensem.
Æneas mortem contra, præsensque minatur
Exitium, si quisquam adeat; terretque trementes,
Excisurum urbem minitans, et saucius instat.
Quinque orbes explent cursu, totidemque retexunt
Huc illuc. Neque enim levia aut ludicra petuntur

Præmia: sed Turni de vita et sanguine certant.

755

760

765

plumarum rubrarum, imminet ei cursu et latratu: ille vero territus insidiis et alto margine fluvii, fugit et refugit per mille vias: sed acer canis ex Umbria adhæret ipsi hians, et jamjam apprehendit, et similis apprehendenti insonuit dentibus, et deceptus est vano morsu. Tunc autem clamor emittitur, et ripæ et lacus respondent circum, et totum cælum sonat tumultu. Ille Turnus simul fugit, et simul objurgat omnes, appellans unumquemque nomine suo, et petit ensem solitum. Contra Æneas intentat necem et præsentem ruinam, si ullus adeat Turnum: et terret trepidos, minitans se eversurum urbem et urget eum licet vulneratus. Conficiunt cursu quinque circuitus, et totidem relegunt, huc, illuc : non enim quæruntur præmia tenuia aut ludicra, sed contendunt de vita et sanguine Turni. Forte oleaster

sec. pinnæ plures Pier. et Heins. conf. Ge. III, 372 et alibi.--753. ac Medic. et al. aut Sprot. invidus Bigot. umidus imber alter Hamb.-754. tenens Rom. et Hamb. pr. a m. sec. 755. illusus alter Menag. et alter Goth.757. Responsat Goth. pr. circum etiam legitur. et aberat Exc. Burm. intonat Sprot. et alii apud Burm. et Pier. fragore iidem et alii permulti cum Goth. tert. et Erf.-760. E. contra præsens mortemque m. ed. pr. Burm. et Goth. pr.-761. Excidium Ven. aderat Dorvill.-762. Excissurum Parrhas. saucius est vel etsi saucius; vel, quantum licebat ei saucio. Estque adeo poëta dignius, quam quod conjicere possit aliquis: nec secius instat, aut et sævius instat. Nam poëta, et sævior instat, dixisset. instant Medic. a m. pr. -763. implent Menag. pr. et Leid. complent Parrhas.-764. Huc atque huc

NOTE

tincto, ad terrendas feras. Linea vocatur a Seneca Philosopho et Tragico, formido, a Virgilio et Lucano: pennæ formidatæ ab Ovidio. De puniceo colore, rubro, Ecl. v. 17.

753 Umber] Canis ex Umbria, Italiæ septentrionali regione: a septentrione Mari Adriatico definita; a meridie fere Tybri et Nare amnibus : Apennini jugis aspera, nunc fere

Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris
Hic steterat, nautis olim venerabile lignum :
Servati ex undis ubi figere dona solebant
Laurenti Divo, et votas suspendere vestes.
Sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum
Sustulerant, puro ut possent concurrere campo.
Hic hasta Æneæ stabat: huc impetus illam
Detulerat, fixam et lenta in radice tenebat.
Incubuit, voluitque manu convellere ferrum
Dardanides, teloque sequi, quem prendere cursu
Non poterat. Tum vero amens formidine Turnus,
Faune, precor, miserere, inquit; tuque optima ferrum

770

775

frondibus amaris hic fuerat sacer Fauno, arbor quondam veneranda nautis: ubi nautæ erepti e naufragio solebant affigere dona Deo illi Laurentino, et suspendere vestimenta devota. Sed Trojani absciderant sine discrimine sacram arborem, ut possent pugnare campo expedito. Hasta Æneæ hærebat illic: impetus illam impulerat illuc fixam, et retinebat in radice tenaci. Trojanus Æneas institit, et voluit manu extrahere hastam ferratam: et assequi hasta eum, quem non poterat attingere cursu. Tum vero Turnus exanimatus metu, ait: O Faune, oro, miserere:

............

Oudart.-766. Fauni Aldd. edd. inde a prima, cum sequacibus (usque ad Commel., quæ discessit), et sic Serv. laudat ad v. 779, quod præfert cum Cerda Schrader. ad Musæum pag. 330, tanquam exquisitius. Sed aliter codices; et impedita fit junctura sacer Fauni foliis. foliisque pr. Hamb.767. olim nautis Goth. tert. signum Menag. pr. et Parrhas., non indocte, ut Homericum σήμα, quod late conspectum præbet.-768. ibi pr. Hamb. et Sprot. 769. notas...vestes edd. vett.; emendatum rotas in ed. Ald. tert. et a Ge. Fabricio: sicque Pier. et Heins., paucis exceptis. voto Leid. et a m. sec. Rottend.-772. huic tert. Rottend. hic tert. Goth.-773. et abest multis, ab aliis in, ut a tribus Goth. et Erf. Aberat etiam a Mediceo; sed altera manus inseruit ab r. et delevit et. In Ven. ut lenta. Tum Bigot. fixum lenta radice. Porro, idque unice verum, Servius jungebat: fixam et lenta radice tenebat, non, ut vulgo factum, Detulerat fixam, et l. Ge. Fabricius Donatum legere ait: Detulerat mollem et lenta r. Quod verum non est: nam Donatus lentam radicem explicat mollem.-777. tuaque sec. Rottend.

NOTE

capit ducatum Urbinatem, Spoletanum, 1. 1. 5. 13. 'me tabula sacer Votiva et Anconitanam Marchiam. paries indicat uvida Suspendisse po

766 Fauno oleaster] De Fauno, Deotenti Vestimenta maris Deo.'

Laurentinorum, Latini patre aut avo, Æn. vi. 47. &c. Oleaster, olea sylvestris, sæpe pro templis constituta, suspendendis donariis: quia vivacitas hujus arboris tanta est, ut multis confixa clavis, nihil tamen lædatur.

771 Puro campo] Vacuo, absque impedimentis. Horat. Epist. 1. 11. 2. 71. 'Puræ sunt plateæ, nihil ut meditantibus obstet.' Æn. xi. 711.

773 Lenta] Tenaci. Sic dicitur Lenta pix, Ge. Iv. 41. lentum gluten, ibid. 161.

Terra tene; colui vestros si semper honores,
Quos contra Æneadæ bello fecere profanos.
Dixit, opemque Dei non cassa in vota vocavit.
Namque diu luctans, lentoque in stirpe moratus,
Viribus haud ullis valuit discludere morsus
Roboris Æneas. Dum nititur acer, et instat:
Rursus in aurigæ faciem mutata Metisci
Procurrit, fratrique ensem Dea Daunia reddit.
Quod Venus audaci Nymphæ indignata licere,
Accessit, telumque alta ab radice revellit.
Olli sublimes, armis animisque refecti,
Hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,
Assistunt contra certamine Martis anheli.

Junonem interea Rex omnipotentis Olympi

780

785

790

et tu, o bona terra, retine ferrum: si fovi semper vestros cultus, quos Eneas contra reddidit bello profanos. Dixit: neque imploravit auxilium Dei in vota inutilia. Nam Æneas diu obnixus et moratus in tenaci radice, nullo robore potuit solvere tenacitatem ligni. Dum Æneas ardens conatur et urget: Dea filia Dauni, iterum conversa in formam auriga Metisci accurrit, et reddit gladium fratri. Venus irata quod id liceret audaci Nymphæ, venit et attraxit hastam e profunda radice. Illi alti, reparati animis et armis, hic confidens ensi, hic ferox et sublimis hasta, stant oppositi, anhelantes prælio Martis. Interim rex cæli omnipotentis affatur

............

778. vestros colui Goth. tert.---779. ferro fecere profanos duo Rottend. Zulich. et pro var. lect. Gud. Saltem hoc interpretationem juvat. Sed hic miror Maroni non tenuem et exilem visum versum, inprimis in hoc: fecere profanos, pro, profanarunt. Paulo ante ad v. 775 notatum erat in Servianis: humiliter quibusdam visum dictum: prendere cursu.-781. Jamque Hugen. lento stirpe, cf. Pier. et sup. v. 208.-782. potuit Leid. discurrere Medic. a m. pr. et Gud. pro var. lect. discindere Ven. convellere qu. Moret. et Leid.-784. conversa Zulich. Ven. et duo Rottend. cum Medic. a m. sec. mentita nonnulli apud Cerdain, non constat, qui.-785. tradit alter Hamb. 787. ab abest Parrhas. revulsit Ald. (prima et sec.) ap. Burmann. 788. animis armisque Parrhas. vide sup. 11, 799.-790. Adsistunt contra certamina: velim Heinsium, qui hoc reposuit, etsi jam Commelinum e Palat. idem recepisse video, vel Burmannum exposuisse, qua ratione hoc dictum sit. Exhibent utique hoc Medic. (nam Romanus hic mancus est) Mentel., ceterique Heins., sicqu edd. vett. ed. pr. Burm. Venetæ nostræ 1484. 1486. Hinc aliæ, ut Norimb. et Veneta 1495 etc.; item Egnatii recensio: Insistunt contra certamina: quod rationem habet. Sic sup. Ge. 111, 164 viamque insiste domandi. Rationem

NOTE

782 Morsus Roboris] Tenacitatem oleaginæ radicis, quasi mordicus hastam tenentis. Robur itaque, durum quodvis lignum est, ut jam nota

vimus, Ge. 1. 162.

785 Dea Daunia] Juturna, Turni soror, Dauni filia, supra 139.

791 Omnipotentis Olympi] Æn. x. 1.