Quam dextra ingenti librans ita ad æthera fatur:
Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,
Ipse pater famulam voveo; tua prima per auras
Tela tenens supplex hostem fugit. Accipe, testor,
Diva, tuam, quæ nunc dubiis committitur auris.
Dixit, et adducto contortum hastile lacerto
Immittit: sonuere undæ; rapidum super amnem
Infelix fugit in jaculo stridente Camilla.
At Metabus, magna propius jam urgente caterva,
Dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor

Gramineo donum Triviæ de cespite vellit.
Non illum tectis ullæ, non mænibus urbes
Accepere, neque ipse manus feritate dedisset:
Pastorum et solis exegit montibus ævum.
Hic natam, in dumis interque horrentia lustra,

56

565

570

evibrans hastam illam grandi dextera, sic loquitur ad cœlum: Diana virgo, benefica cultrix sylvarum, ipse pater infantis hanc tibi consecro famulam; fugit hostem per aëra, tenens primum tua jacula: o Dea, obtestor te accipe hanc tuam, quæ jam creditur dubiis ventis. Dixit hæc, et jacit hastam libratam reducto brachio: aquæ sonuerunt: fugit misera Camilla super velocem fluvium in hasta stridula. Metabus vero, numerosa turba jam propius imminente, projicit se in flumen, et victor extrahit e glebis herbosis hastam cum infante, quæ erat donum jam sacrum Diana. Nulla urbes exceperunt eum domibus, nullæ muris: neque ipse se subdidisset iis ob asperitatem morum: traduxit vitam pastoritiam et secretis in montibus. Illic inter

......M

Huc a pr. m. Rom. pr. gnatam Leid. gratam Sprot. 557. hanc abest Dorvill.-559. hostem supplex Goth. sec.-560. d. c. armis sec. Rottend.-561. abducto Oudart. contentum pr. Menag. tert. Mentel. Par.-562. sonuere aura conj. Burm. Qui enim undæ, inquit, sonuere? Scilicet graviter commotus aër aquæ superficiem impellit et undæ fremitum movet; quid? quod transvolans jaculum sibilum vel strepitum facit in aëre, quem ipsi amni tribuere potuit.-564. propius magna aliquot Burm. jam aberat Medic. et Goth. pr. -566. de c. tollit Gud. et Erf.-567. non ullæ m. Goth. pr. montibus alter Hamb. urbis Ven.-568. Excepere Sprot. ille Zulich. 569. et aberat Oudart.; et melius abesset. Sed quot alia non essent delenda, si hæc ratio valeret! Sustulit Brunckius et reposuit pro eo at Wakefield, nec improbo factum. solus Parrhas. P. in sævis ed. pr. Burm. avom Rom.-570. Hic edd. Aldd. et hinc omnes, quas vidi, etiam Nic. Heinsii priores. Nec

NOTE

crassissimi ac levissimi corticis, liége. 566 Donum Trivia] Camillam: vel, quam Triviæ quasi dono salvam recipiebat; vel, quam ipsi Triviæ quasi donum voverat. Trivia, Dianæ nomen, quia colebatur in triviis, Æn. ιν. 511.

568 Manus dedisset] Consensisset, cessisset. Adagium est, ex iis desumtum, qui pugna victi, aut manus ligandas præbent, aut iisdem protensis mortem deprecantur.

570 Lustra] Cubilia ferarum in sylvis, Ge. 11. 471.

Armentalis equæ mammis et lacte ferino
Nutribat, teneris immulgens ubera labris.
Utque pedum primis infans vestigia plantis
Institerat, jaculo palmas oneravit acuto;
Spiculaque ex humero parvæ suspendit et arcum.
Pro crinali auro, pro longæ tegmine pallæ,
Tigridis éxuviæ per dorsum a vertice pendent.
Tela manu jam tum tenera puerilia torsit,
Et fundam tereti circum caput egit habena;
Strymoniamque gruem, aut album dejecit olorem.
Multæ illam frustra Tyrrhena per oppida matres
Optavere nurum. Sola contenta Diana,

Æternum telorum et virginitatis amorem

575

580

vepres et inter latebras sylvarum horridas, alebat filiam uberibus equæ gregalis et lacte ferino, premens ubera in labris filiæ tenellis. Et statim atque infans fixit gressus primis plantis pedum; oneravit manus ejus telo acuto, et alligavit arcum ac sagittas humero parvula. Pro aureo ornatu capillorum, pro vestitu pallæ defluentis, pellis tigridis pendet e capite per tergum. Jam tunc libravit manu molli jacula puerilia, et agitavit fundam tereti loro circa caput, et prostravit gruem Strymoniam vel cycnum candidum. Matres plurimæ in Etruscis urbibus frustra desideraverunt illam in uxorem filiorum suorum: contenta cultu solius Dianæ, fovet pudica perpetuum amorem virginitatis et armorum. Vellem ut

nisi in ed. Burm. probatum Hinc: merito iterum ejectum.-572. teucris pro teneris Franc., stupore librarii. immtavens pr. Hamb. munera Goth. tert.573. plantas Medic., sed a m. pr. 574. Institerant pr. Hamb., tum armavit omnes Pier. et Heins. potiores: adde Burm. et Goth. sec. ac tert. cum Erf. Retinetur tamen oneravit inde ab Aldo editum, tanquam elegantius; inprimis cam de tenellæ puellæ manibus sermo sit; quandoquidem credere licet, poëtam malnisse id, quod venustius esset. Agnoscit quoque Servius. In Sprot. erat firmavit. jaculis acutis pr. Hamb. et ed. pr. Burm.-575. ex humero parvo Goth. tert. 576. vittæ pro palla Oudart.-577. a abest aliquot Burm. pendunt duo ejusdem. terrent Hamb. alter a m. sec.581. Multæ jam f. sec. Moret. 583. v. honorem pr. Moret., et ipsum non male. Sed colere amorem, ut fovere, servare: studium armorum et virginita

NOTE

571 Armentalis equæ] Quæ gregatim inter armenta versabatur. Lacte ferino, equino: nam equum vocavit ferum, Æn. 11. 51.

576 Crinali auro, &c.] Vel reticulo aureo, quo virgines complecti capillos solebant: vel acu crinali, qua capilli discernuntur: vel alio quolibet

aureo capitis ornatu. Palla, pallium muliebre, apertum ac talare, Æn. ix. 166.

580 Strymoniam gruem] Quia frequens est id genus circa Strymonem, Macedoniæ fluvium. Æn. x. 265. 582 Nurum] Uxorem filii, bru.

Intemerata colit. Vellem haud correpta fuisset
Militia tali, conata lacessere Teucros :

Cara mihi comitumque foret nunc una mearum.
Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,
Labere, Nympha, polo, finesque invise Latinos,
Tristis ubi infausto committitur omine pugna.
Hæc cape et ultricem pharetra deprome sagittam :
Hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus,
Tros Italusve, mihi pariter det sanguine pænas.
Post ego nube cava miserandæ corpus et arma
Inspoliata feram tumulo, patriæque reponam.
Dixit: at illa leves cæli delapsa per auras
Insonuit, nigro circumdata turbine corpus.

At manus interea muris Trojana propinquat,
Etruscique duces, equitumque exercitus omnis ;

5

59

59

non fuisset perculsa amore talis belli, aggressa oppugnare Trojanos: nunc ess mihi dilecta et una e meis comitibus. Age vero, o Nympha, siquidem premit fatis crudelibus, descende cœlo, et adi regionem Latinam, ubi funestum præliu miscetur auspiciis adversis. Accipe hæc, et extrahe e pharetra vindicem sagittar Quisquis læserit vulnere corpus mihi dicatum, sive fuerit Trojanus, sive Rutulu simul hac sagitta mihi solvat pænas sanguine : ego deinde nube cava inferam sepulc cadaver miseræ Camillæ et arma non direpta, et restituam illam patriæ. Sic dix Diana: at illa Nympha delapsa per levem aërem cæli insonuit, inclusa obscur nimbo secundum corpus. Sed interim omnis multitudo Trojana accedit ad mur Laurenti, et duces Tusci, et omnis acies equitum, distincti in turmas certo numero

.........

tis.-584. corrupta Vratisl., perperam. corripi militia, exquisite pro vulgarcorripi cupidine, studio militiæ.-586. Cura mihi Goth. tert., elegantius vu gato; sed isti codici non tantum tribui potest, ut vulgata mutetur. Tribui tamen ei hoc Wakef. ut in carmen reciperet. 587. V. a. nunc quanquam ed. pr. Burm. quando equidem Rom. urgentur Hugen. et pr. Moret. a m. pr urgemur olim alicubi editum fuisse ex Pierio apparet, sed omnes, quas habe mus, edd. vett. urgetur exhibent. fatis...iniquis aliquot Pier. et Heins. cun Goth. tert. cf. sup. ad lib. 1, 672.-588. invisa Rom. 589. ordine alter Hamb a m. pr. pugna Goth. pr., ut committatur ipsa Camilla; sed perperam.590. Hoc ed. pr. Burm. Hanc ejus Exc., male. v. Not. victricem Mentel. pr --591. Hanc Goth. pr. Ac sec.; utrumque etiam in Pierianis occurrebat sacra Sprot. violaret Mentel. pr. violavit Parrhas., ut inf. 848.-592. Ita lusque Rom., tum Medic. et alii tres Heinsii, minus bene.-593. miserabil pr. Hamb.-594. Intemerata Franc. cumulo Zulich. tumuloque patrisque Ven -595. Dixit ct illa Medic. et Ven. Dixerat: illa Goth. sec. delapsa Heins primus e Medic. et aliis: inter quos duo dilapsa. Vulgg. leg. demissa -596. Insonuitque nigro pr. Hamb. Advolat et virgo Franc. I. longo c. Zulich. a m. pr. tegmine Goth. tert. Sed turbine recte, de nube obscura ut jam alibi factum vidimus, et Homericum νέφος, νεφέλη.-597. muris tectisque propinquant citatur a Valerio Probo in Arte. To propinquant impense placebat Heinsio. v. ad lib. x, 238.-598. Etrurique vel Etrurii multi apud Heins. et Burm., librariorum utique inscitia; etsi dubitari vix potest, ab initio Etruros

Compositi numero in turmas. Fremit æquore toto
Insultans sonipes, et pressis pugnat habenis
Huc obversus et huc; tum late ferreus hastis
Horret ager, campique armis sublimibus ardent.
Necnon Messapus contra, celeresque Latini,
Et cum fratre Coras, et virginis ala Camillæ,
Adversi campo apparent, hastasque reductis
Protendunt longe dextris, et spicula vibrant;

Adventusque virum fremitusque ardescit equorum.

600

605

equus subsiliens fremit toto campo, et obluctatur conversus arctis habenis huc et illuc: tum campus horrescit undique ferreis hastis, et arva resplendent excelsis armis. Messapus quoque, et Latini veloces, et Coras cum fratre, et equitatus virginis Camille, apparent contra oppositi in campo ; et immittunt longe hastas brachiis contractis, et conjiciunt spicula; et fervet adventus hominum, et hinnitus equorum. Et jam uterque exercitus steterat, progressus intra jactum teli: erum

............

et Etruriam fuisse; et temporis successu alterum in Etrusos et Etruscos abiisse. Prima pronuntiatio Turseni et Tursi fuisse videtur, inde Truri, Trusi, Etrusci, et molliore sono Tusci, Tuscia. Vid. Comment. Soc. Gott. T. м, Р. 11, p. 38.-599. Composito Zulich. in abest binis Burm. et Goth. tert. in turbas idem et Sprot. in turmis Parrhas. in turmas numero duo Burm.-600. pulsat Ald. (pr.) spumat Tan. Faber emendat, perperam; nam habenis pugnat est contra habenas pressas luctatur, quod Burm. illustrat: ut μάχεσθαί τινι. -601. conversus Medic. Gud. Sprot. et Leid. (cum Erf.), quod minus placere, Heinsius monet. conversus adhuc Franc. jam late pr. Hamb. 604. Corax Goth. sec. et hic. conf. vII, 672.-605. hastasque reductas Medic. a m. pr. et Sprot.-606. Protendunt potiores codd. omnes, edd. vett., et recte: nam, etsi reducta dextra tenetur hasta, tamen ea protenditur, prominet, inprimis si cogites infra mediam fere partem eam manu teneri. Prætendunt tacite irrepsisse in Burmannianam editionem, non consilio receptum videtur. Nam Heins. non admisit, nec illud nisi in Medic. a m. pr., tum in Menag. sec. Moret. tert. et Leid. ac Zulich. reperit scriptum. Pierius tamen antiqua pleraque exemplaria ita legere ait: nec est cur illud per se improbet aliquis. Nam prætendere, προτείνειν, ad idem fere redeunt. Projiciunt Goth. sec. Tandem librant emendandum esse pronuntiat Jo. Schrader. Nam nondum emittunt, adeoque nec vibrant. Herm. Arnzen. Epist. crit. p. 72. videtur accipere neutraliter spicula vibrant. ut 1x, 769 vibranti gladio.-607 et fr. alter Menag. Neminem video ad hunc versum offendisse. Videntur igitur alii expeditiorem rationem habuisse quam equidem exputare possum. Nam, quid fremitus equorum ardescit sit, obvium quidem est; sed velim doceri, quid sit:

NOTE

599 Numero in turmas] Turma, proprie erant equitum, et capiebant equites vulgo triginta, Æn. v. 553. in Notis.

604 Ala Camilla] Vegetins : Ala dicuntur equitum, quod ad similitudinem alarum ab utraque parte protegunt

acies. Atque ita sumitur ala apud Virgilium. Ostendit tamen Lipsius de militia Rom. 1. 11. 7. alas etiam quandoque de peditibus dici: et vulgo de copiis, sive equestribus, sive pedestribus sociorum, quæ ad latera aciei collocabantur.

Jamque intra jactum teli progressus uterque
Substiterat: subito erumpunt clamore, frementesque
Exhortantur equos; fundunt simul undique tela
Crebra nivis ritu, cœlumque obtexitur umbra.
Continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus
Connixi incurrunt hastis, primique ruinam

Dant sonitu ingenti, perfractaque quadrupedantum

610

punt in repentinum clamorem, et concitant equos frementes; simul spargunt undique tela frequentia, more nivis, et cælum tegitur tenebris. Statim Tyrrhenus et ardens Aconteus concurrunt connixi hastis oppositis, et primi magno strepitu faciunt

Adventus virum ardescit. Potest abstractum videri positum pro concreto, ut sit pro: viri advenientes, propius accedentes, exardescunt. At hoc jejunum est, et loci splendorem, qui summus est, offuscat. Dicam igitur: utriusque agminis, quo propius jam invicem turmæ accedunt, incessum concitatiorem esse solere, idque designari per adventum virorum ardescentem. Egregia sententia! vereor tamen, ut satis commode verbis concepta videri possit: non enim adventus, sed in adventu gressus, ingressus, exardescit. Suspicetur aliquis vitium inesse ex una litera, quam copula invexit, et leg. adventuque, virum fremitusque ardescit equorum; h. et adventu, cum utrimque propius accederent, fremitus virorum equorumque ardescit, h. increscit, major fit. Aut, ut magis niteat oratio: Adventuque virum, fremitus ardescit equorum: quo propiores fiunt, eo magis equi fremunt. Si tamen hæc comparo cum lectione vulgata, malo in ea ferre, quod durius et audacius dictum videri potest, et id tenere, quod in notis apposui: adventum innuere strepitum adventantium. Illustrat poëta sententiam quodammodo infra vs. 910 Et savum Ænean agnoscit Turnus-Adventumque pedum flatusque audivit equorum.-608. inter Goth. tert. iter Ven. intus i. leti Franc.-609. Substiterant duo Hamb. et Scheffer. Zulich. Leid. et Exc. Burm., quod magis etiam obscurat orationem; nam non agmina, sed agminum progressus substitisse dicitur. rumpunt Goth. tert. furentis Zulich. Parrhas. Par. et ed. pr. Burm. furentisque Rom., tum Medic. pr., sicque Goth. et sec. furentesque vett. edd., usque ad Aldinam tertiam a Naugerio castigatam; inde frementes recte præferri cœpit.-610. fundit Zulich. a m. pr., unde Heins. conj. fundi.-612. adversi vett. edd., sicque Rom. cum aliis; et ipse Mediceus, ad Fogginii quidem fidem, cum trinis Goth. adversus Franc. Sed adversis elegantius. Habet jam Ald. pr. versis ed. pr. Burm. Achonteus, Acontheus, Acontes, in codd. Est ̓Ακοντεύς.-613. 614. Commixti pr. Hamb. Connexi pr. Moret. et ed. Mediol. occurrunt Bigot. et Goth. tert., quos jam toties in eandem lectionem consentire vidimus. ruina Dant sonitum ingenti Moret. sec. et qu., quo Heins. Mediceum alludere arbitratur, in quo ruinam et sonitum. Probabilius est, istam Moretanorum lectionem confectam esse ex simili lapsu: etiam Gud. a m. pr. ruina Dant sonitum ingentem, et ruina Dat sonitum Parrhas. sonitum etiam Exc. Burm. Quod autem ad sententiam verborum attinet, video utique accipi hoc, etiam a Burmanno: dant ruinam, id est, cadunt cum magno sonitu. Nec dubitare licet, dare ruinam, vulgo ita dici. Verum h. 1. significatum hunc habere nequit; si enim nunc uterque cadunt, ineptum esset, mox Aconteum excussum præcipitari v. 615...617. Igitur verius arbitror, quod in Notis posui, esse simpl. pro ruere; irruunt viri mutuo impetu, et hastis elusis ipsi equi confligunt adversis pectoribus.-614. Dat Franc. præfractaque vett. edd.